|
| Kartpostallarda Zeybek ve Başıbozuk İmgesi
The Zeibek and Başıbozuk Image in the Postcads
Necat Çetin* |
|
Kartpostallarda Zeybek ve Başıbozuk İmgesi
The Zeibek and Başıbozuk Image in the Postcads
Necat Çetin*
Özet
Batı'nın Doğu'ya karşı genel ilgisinin bir parçası da Zeybekler'e yöneliktir. Bu makalede
zaman zaman başıbozuk olarak da adlandırılan zeybek kartpostalları sunulmaktadır. Stüdyo
ortamında çekilmiş bu kartpostallar çoğunlukla zeybek kıyafetlerine odaklanmıştır.
Anahtar kelimeler: Efe, zeybek, başıbozuk, kartpostal, karakalem çizim, yağlıboya.
Abstract
Zeybeks became an interest to the West, this was part of a general interest for the East.
This article shows postcards of zeybeks who are sometimes named as başibozuk. These
postcards mostly concentrate on the clothing of zeybeks and are often photographed in
studios.
Keywords: Efe, zeybek, başibozuk, postcard, drawing, painting.
Osmanlı Devletinin 18. ve 19. yüzyıllarda özellikle Batı Anadolu bölgesinde uğraştığı
konulardan birisi de “Zeybek” meselesidir. Ancak aynı konu, batılıların da ilgisini çekmiş,
zeybeklerle de ilgilenmişlerdir. Bu ilginin kaynağında genellikle doğuyu, daha doğrusu doğu
insanının yaşamını, toplumunu tanıma merakı da önemli rol oynamıştır. Ressamlar
çizimlerinde veya yağlıboya resimlerde zeybeklere de yer vermişler, zeybekleri bazen
“başıbozuk“ olarak adlandırmışlardır. Çizim ve kartpostalları yakından incelediğimizde
zeybek veya başıbozuk olarak nitelendirdikleri kimselerin giyimleri, görünümleri ön plana
çıkarılmıştır. Zeybeklerin giyimi ile ilgili çeşitli görüşler vardır. Ancak hiç biri kesinleşmiş
değildir.
* Necat Çetin, Yöre araştırmacısı, Torbalı, İzmir. ncetin1963@gmail.com
19. yüzyılın sonlarına doğru fotoğrafın ön plana çıkması ile beraber kartpostalların önem
kazandığını görmekteyiz. İncelediğimiz kartpostal fotoğrafları genellikle stüdyo ortamında
çekilmiş ve manken kullanılmıştır. Posta ile gönderilen kartpostallarda adeta gönderilen kişiyi
bilgilendirme arzusu da dikkat çekmektedir. Bazılarında kadın vurgusu vardır.
Çalışmamız için seçtiğimiz kartpostallardaki zeybek imgesi incelediğinde şu
değerlendirmelere ulaşmak mümkündür:
Zeybekler öncelikle oldukça görkemli ve ince bir zevkin ürünü olan çok özel giysilere
sahiptirler. Farklı kıyafetler ve ayrıntılı aksesuarlarla donatılmış bedenleri folklorik bir öğe
olarak dikkat çeker. Başlarında keçe külah, üzerlerinde mintan, cepken, kuşak ve aba,
ayaklarında kara çizmeler vardır. Aynı zamanda bu giysiler üzerine yerleştirilmiş çok çeşitli
ve işlevsel aksesuarlar yer alır. Bunlar sırasıyla silahlık, fişeklik, barutluk, kubur (ateşli
tabanca), yatağan (bıçak), koltuk altı bıçağı, maşa, yağlık, tütün tabakası, tespih, ağızlık ve
cura (saz) benzeri araçlardır. Yine üzerlerinde azıklarını sakladıkları torbalar ile
yaralanmalara karşı yapağı taşıdıkları bilinmektedir. Tüm bu görüntüyü tamamlayan ana
unsur ellerinde veya sırtlarında taşıdıkları uzun namlulu silahtır.
Hemen bütün kartpostalların üzerlerinde bulunan Fransızca yazılardan zeybeklerin “asi” ve
“başıbozuk” adlarıyla da anıldıkları görülmektedir. Fotoğraf stüdyolarında kimi zaman
manken kimi zaman da gerçek kişilerin kullanıldığı çekimlerde, zeybek veya zeybek
grubunun (kimi zaman bunlara bir kadın figürü de eşlik etmektedir) önceden kurgulanmış bir
sahnenin figürleri olduklarını görüyoruz. Deyim yerindeyse tümü poz verir bir görüntü
sergilerler. Bu durum kendi doğal ortamlarında çekilmiş fotoğraflarda bile hep aynıdır. Kimi
sahnelerde zeybek figürünün yanında nargile, kahve fincanı tepsisi veya bir sehpanın eşlik
ettiği görülür.
Zeybeklerin toplu olarak görüldüğü fotoğraf veya temsili çizimlerde, genel olarak
hiyerarşik bir duruş içinde oldukları görülür. Bu görüntülerde önder konumundaki kişinin bir
sandalyede oturduğu, diğer zeybeklerin ise onun etrafında ayakta durdukları veya yere
oturdukları görülmektedir. Yine bazı fotoğraflarda kalabalık bir topluluğun ortasında zeybek
dansı yapan zeybeklere rastlanılmaktadır.
Kartpostal, zeybek dünyası ve zeybek yaşamına dair bir belge işlevi görmektedir. Bir ileti
aracı olarak kartpostal ve taşıdığı imgeleri göstergebilimsel çözümlemeye tabii tuttuğumuzda
çok ilginç değerlendirmelere ulaşmak mümkündür. Kartpostal imgesini kitsch (ucuz beğeni)
olgusuyla birlikte değerlendiren Mehmet Ergüven, kartpostalların izleyiciye “hayal etme
imkanı bırakması” ve ona “ısmarlama bir serüven” yaşatması noktasında bir yanılsama aracı
olduğunun altını çizer.1 Gerçekten de hemen tümü turistik bir gereksinimin ürünü olan bu
kartpostallar, batılı izleyiciye Şark’a yönelik masalsı bir zamana dair görüntüler sunmak
amacıyla tasarlanmışlardır.
Kitsch’in Fenemonolojisi adlı kitabında Ludwig Giesz, kartpostal imgeleri ve izleyici
alılmaması konusunda ve elbette kitsch olgusu dolayımında şu yorumu yapmaktadır:
“Kitsch yaşantısına peşinen hazır olan turist, gerçekte ‘ikinci elden hayranlığa” bırakmıştır
kendisini; dolayısıyla kitsch malumatı, yabancı ülkede kendi anılarıyla dolaşan birinin
‘beklenti örneği’ni hiçbir zaman yarı yolda bırakmaz, çünkü ‘yabanıl olanın aleni hale
gelmesi’ ile ‘aleni olanın yabanıllaşması’ hep el ele gitmektedir burada.”2
Kartpostallardaki zeybek ve başıbozukların temsili imgeleri bütünüyle bu durumu gerçek
kılmaktadır. Şark’a dair yabanıl görüntüler ve bu görüntüleri merakla bekleyen izleyici için bu
kartpostal imgeleri kendisine bakanlara vekaleten hayranlık ve şaşkınlık tuzağı
kurmaktadırlar. Üzerlerindeki Fransızca yazılardan da anlaşılacağı üzere bu kartpostallar
batılı gözler için tasarlanıp üretilmiş ve dolaşıma sokulmuşlardır. Bu anlamda, konumuz için
seçilen kartpostalların oryantalist batının “nadire kabineleri” koleksiyonlarının vazgeçilmez
birer parçası olduğunu söylemek yanlış olmaz.
1 Mehmet Ergüven, Görmece, Metis Yayınları, İstanbul 1997, s. 24.
2 Ludwig Giesz, Phanomenologie Des Kitsches, Fischer Tashenbuch Verlag, Köln, 1994, s.
|
|
