|
|
|
| Son Osmanlı nüfus sayımında Ödemiş bölgesinde bazı efe ve zeybeklerle ilgili kayıtlar |
|
Son Osmanlı nüfus sayımında Ödemiş bölgesinde bazı efe ve zeybeklerle ilgili kayıtlar
Necat Çetin*
Osmanlı Devleti’nde nüfus sayımı: Osmanlı Devleti nüfus sayımına büyük önem vermiş ve
bunu asırlarca toprak yazımı dolayısıyla yapmıştır.1 Osmanlı Devleti yeni feth ettiği memleketlerin
arazisini tescil, toprağın mülkiyet ve tasarruf sistemini belirlemek ve vergi miktarlarını tayin ve tespit
etmek amacıyla düzenli olarak bu sayımları yapmıştır. Bu sayımlara tahrir denirdi. Tahrirlerin otuz
senede bir yapılması kanunla sabitti. Bununla beraber bazen bu süre uzadığı gibi, cülus, bir bölgede
toprağa tasarruf edenler arasındaki anlaşmazlıklar, halkın vergilerin adaletsizliğinden fazlaca şikayet
etmeleri, göçler ve salgın hastalıklardan dolayı kısa bir zamanda meydana gelen büyük nüfus
değişiklikleri gibi sebeplerden dolayı bu süre kısalır, tahrirler yeniden yapılırdı.2
Osmanlı Devleti’nin
kuruluşundan itibaren “memleket tahriri” adı altında yapılan bu yazım ve sayımlardaki temel amaç
asker ve vergi toplamaktı.3 Bu tahrirlerin başlayış ve bitiş tahrirleri ihtilaflı bir konudur. Ebül’ula
Mardin’e göre ilk tahrir Sultan Orhan (1326-1389) dönemine aittir. Ö.Lütfi Barkan’a göre ise, ilk
tahrir Sultan Murat döneminde (1360-1389) yapılmıştır. Son tahrir ise Netayic’ül Vukuat müellifi
Mustafa Paşa’ya göre II.Selim (1566-1574) devrinde yapılmıştır. Barkan’a göre ise son tahrir III.
Murat (1574-1595) devrinde yapılmıştır. Hammer ise, III. Murat devrinden sonra da tahrir yapıldığını
belirtmiştir.4
Tahrirler sonucunda tutulan defterler asker almada ve vergilendirmede başvurulan ana kaynak
olması münasebetiyle büyük bir titizlikle saklanmıştır. Ancak devletin yükselme döneminde düzenli
bir şekilde yapılan bu tahrirler, duraklama döneminde aksamaya başlamıştır.5
Bu dönemde devlet
kurumları asli vazifelerini yerine getiremeyecek bir duruma gelmiş ve bunun neticesinde de
“Tahrirler” yapılamaz bir hal almıştır.
II. Mahmut, ülke yönetimini ele aldıktan sonra Osmanlı Devleti’ni dağılma ve çökmekten
kurtarmak için yeni düzenlemelere girişmiştir. II. Mahmut içte ve dışta karşılaştığı güçlüklerin
üstesinden az da olsa gelince 1826 yılında Yeniçeri Ocağı’nı kaldırıp yerine “Asakir-i Mensure-i
Muhammediye” adlı yeni bir ordu kurmuştur. Bu ordunun kurulmasından hemen sonra ordunun
giderleri sorunu ortaya çıkmıştır. Kurulan bu ordunun insan ve mali kaynaklarını tespit etmek
amacıyla ülke genelinde Müslüman ve gayr-i müslim bütün erkek nüfusunun sayımının yeniden
yapılmasına karar verilmiştir. II. Mahmut döneminde ilk nüfus sayımına İstanbul’da başlanmış ancak
1828-1829 Osmanlı-Rus savaşı münasebetiyle ara verilmek zorunda kalınmıştır. II. Mahmut
Osmanlı-Rus savaşının bitiminden hemen sonra Anadolu ve Rumeli’de nüfus sayımına başlanmasına
karar vermiştir.6
1830 yılında yapılan nüfus sayımları ile ilgili olarak toplanan meclis öncelikle
sayımların kimler tarafından yapılması gerektiğine karar vermiş ve uyulacak nizamnameyi
hazırlamıştır.7 Uzun süredir nüfus sayımı yapılmadığından halkı endişelendirmemek amacıyla sayım
* Uzman öğretmen-Araştırmacı Torbalı İzmir (ncetin1963@gmail.com)
1 Enver Ziya Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara 1943, s.6.
2 Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul 1986, s. 326-327.
3 Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara 1997,, s.44.
4 Karal, a.g.e., s.7.
5 Halime Doğru, “Osmanlı Devletinde Toprak Yazımından Nüfus Sayımına Geçiş ve Bir Nüfus Yoklama Defteri
Örneği”, Anadolu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.1, Sayı:2, Eskişehir 1989, s.238-241.
6 Mahir Aydın, “Sultan II. Mahmut Döneminde Yapılan Nüfus Tahrirleri”, Sultan II. Mahmut Reformları
Semineri 28-30 Haziran 1989, İstanbul 1990, s.81.
7 Çadırcı, a.g.e., s. 45.
memurları din bilginleri arasından seçilmiştir.8 Bu durumun temel sebebi bu sayımın şeriata aykırı bir
durum olmadığını halka göstermektir.
1831 nüfus sayımını bütün sayımlardan ayıran en önemli özelliği, bu sayımın ilk genel sayım
olmasıdır. Ayrıca Rumeli ve Anadolu’da yapılmış olan bu ve bundan sonraki genel sayımların tam
neticeleri hiçbir zaman neşredilememiş olduğuna göre, 1831 nüfus sayımı neticeleri ilk defa olarak
umumi efkâra sunulan sayım olması bakımından da büyük önem taşımaktadır.9
Sayım sonuçlarının değerlendirilmesi ve bundan böyle nüfus işleriyle uğraşılması içim Ceride
Nezareti kurulmuştur.10
Sayımda ilk esas olarak din ayrımı göz önüne alınmıştır. Bütün sancak, kaza
ve nahiyelerde sadece erkek nüfus sayılmış, nüfus Müslüman ve gayr-ı müslim olmak üzere iki ana
gruba ayrılmıştır. Müslüman nüfus kendi içinde yaş durumuna göre ayrılmıştır. Gayr-ı müslimler ise
gelir düzeylerine göre âlâ, evsâd ve edna olarak ayrılmıştır.11
Müslüman bölgelerinde muhtar bulunan
yerlerde muhtarlar, muhtar bulunmayan yerlerde ise imamlar ve ihtiyar meclisleri, gayr-ı müslimlerin
bulunduğu bölgelerde ise papazlar ve kocabaşılar muhbir olarak görevlendirilmişlerdir. Bu yolla
tutulan nüfus defterleri İstanbul’a gönderilmiştir. 12
Sayım sonucu hazırlanan icmal defterine göre 1.988.027 İslam, 366.625 Reaya, 7.143 Kıpti,
5.338 Yahudi, 16.743 Emeni olmak üzere toplam 2.383.876 Anadolu’da; Rumeli’de ise toplam
1.369.766 erkek nüfus tespit edilmiştir.13
Osmanlı Devleti’nde 1831 nüfus sayımından sonra başka nüfus sayımları da yapılmıştır.
1844’te ordunun yeniden düzenlenmesi amacıyla nüfus sayımı yapılmıştır.14 1847’de ilk devlet
salnamesi çıkmış, 1864’te vilayet salnameleri yayınlanmaya başlanmıştır. Bilindiği üzere salnameler
nüfusla ilgili önemli bilgiler içermektedir. Bu açıdan salnameler Osmanlı nüfus araştırmalarında
büyük önem arz etmektedir. 1852’de Rumeli’de, 1856’da Anadolu’da ve Suriye’de sayımlar
yapılmıştır.15 1890 yılında yapılan sayımda kadınların da sayıldığını ve ilk kez düzenli bir nüfus kayıt
sisteminin kurulduğunu görmekteyiz. Osmanlı Devleti’nde son nüfus sayımına ise 1316 yılında
yayınlanan nizamnameye16 göre 1903’de başlanmış bu da ancak 1907’de tamamlanabilmiştir.
Araştırma yöntemi:Zeybek veya efelerin hayatı ile ilgili pek çok araştırma yapılmıştır.
Araştırma konusunda en hata yapılan konu efelerin nereli oldukları değil aile kayıtları ve ölüm
tarihleridir. Ödemiş köy muhtarlık arşivlerinde bulabildiğimiz kadar inceleyebildiğimiz esas nüfus
kayıtları bu konuda en esaslı sağlam kayıtlardır.
Ödemiş bölgesinde ünlü bazı zeybekler/efeler: Ödemiş bölgesinde hiç şüphesiz en ünlü efe
Çakırcalı yada Çakıcı olarak adlandırılan Mehmet Efe'dir. Çakıcı Mehmet efenin hane konumu kapalı
kayıttır. Çakırcalının en ünlü baş kızanı Hacı Mustafa'dır. Hacı Mustafa gerek adı ve gerekse yaşı
konusunda hep itilaf çıkmıştır. Bu nedenle O2nu çalışmamıza aldık. Çamlıcalı Hüseyin ünlü bir efedir.
Çakıcının baş düşmanlarından birisidir. Çakıcını pususu Çamlıcalının atıcılığından kurtulan
olmamıştır. Kamalı Mustafa zeybek yöre halkı tarafından sevilen birisidir. Osmanlı tahriri
yapıldığında ölmüştür. Ancak önemli birisi olduğu ve türkülere konu olduğu için çalışmamıza kısaca
dahil ettik.Diğer bir efe ise resmi belgelerde Gökçe Hüseyin olarak geçen ve milli mücadelede Yunan
işgaline karşı çarpışarak şehit olan Gökçen Hüseyin'dir. Ailenin soyadı Kara olmasına rağmen daha
8 Lütfi Tarihi, c. I, İstanbul 1999, s. 145.
9 Karal, a.g.e., s.13.
10 Çadırcı, a.g.e., s. 45.
11 Tacettin Akkuş, Tanzimat Başlarında Balıkesir Kazası (1840-1845), Balıkesir 2001, s. 14.
12 M. Esat Sarıcaoğlu, Milli Tarih Açısından Osmanlı Devleti’nde Merkez Taşra İlişkileri, Ankara 2001, s. 64.
13 Nuri Akbayar, “Tanzimat’tan Sonra Osmanlı Devlet’i Nüfusu“, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye
Ansiklopedisi, c. 5, s.1239.
14 Akbayar, a.g.m., s.1239.
15 Karal, a.g.e., s.10.
16 Nüfus Sicil Nizamnamesi, Dersaadet, 1316.
sonraları Gökçen Efenin çocukları Gökçen soyadını almışlardır. Diğer ünlü bir efe ise Gök Deli
Mehmet'tir. Birinci tabloda efe/zeybeklerin genel bilgisi verilmiştir. Çakıcı Mehmet Efe ve baş kızanı
Hacı Mustafa'nın kayıtları esas deftere göre ayrıntılı olarak verilmiştir.
Adı Babası Doğum
yeri
Doğum
tarihi Ölüm tarihi Ölüm yeri Ailenin
soyadı
Çakırcalı- Çakıcı
Mehmet Ahmet Ayasuret17 1865 17/12/191118 Nazilli
Karıncalıdağ19 Çakırcalı
Gökçen
20Hüseyin21 İbrahim Ayasuret22 1891 16/11/191923 Ödemiş
cephesi24 Kara25
Çamlıcalı
Hüseyin26 Abdullah Çamlıca
Ödemiş 1871 4/1/1924 Adagüme Coşkun
Kamalı Mustafa27 Veli Kışla28 1875 21/6/1904 Birgi Kamalı
Hacı Mustafa29 Hacı
Keskin Ayasuret30 1878 11/5/1916 Keskin
Gök Deli
Mehmet31 Mehmet Fatma 1881 191732 Çavuşdağı Gök
Kayıt örnekleri:.
Çakırcalı/ Çakıcı Mehmet Efe , Hane no:33, Ayasuret (Türkönü) Köyü Tahrir tarihi: 28/6/1321
Aile bireylerinin aldığı soyadı: ÇAKIRCALI
Kişi
sıra
Hane reisi Babası Anası Doğ.yeri Doğ.Tarihi Vefatı
1 Çakıcıoğlu Mehmet Ölü Ahmet Ölü Hatice Ayasurat 1287 10/12/132733
2 Eşi Raziye Ölü Mehmet Zeynep Ayasurat 1291 29/4/193634
3 Eşi Fatma Hacı Mehmet Rahime Ayasurat 1302
4 Emine Mehmet Raziye Ayasurat 1309
5 Ayşe Mehmet Raziye Ayasurat 1312 29/7/1978
Hacı Mustafa35 , Hane no:39, Ayasuret (Türkönü) Köyü Tahrir tarihi: 28/6/1321
Aile bireylerinin aldığı soyadı: KESKİN
Kişi Hane reisi Babası Anası Doğ.yeri Doğ. Vefatı
17 Ödemiş-Türkönü köyü .
18 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri. 1328-2/1657
19 Müsademede
20 Belgelerde Gökçe Hüseyin olarak geçer. olarak geçmektedir.
21 Ayasurat köyü Hane no:19. Hane reisi: Kara Yusuf oğlu İbrahim.
22 Hane no:19 " Kara Yusuf oğlu İbrahim"
23 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri.1335/3302
24 İşgalci yunan kuvvetleri ile çarpışmada
25 Eşi Fatma’dan olanlar “Kaya” Elif’ten olanlar “Gökçen” soyadını kullanmışlardır.
26 Hacı Musa oğullarından, 1321 yılı (Miladi 1905) nüfus tahririne göre ailenin nüfus kaydı ( Ödemiş Çamlıca
Köyü aile Sura Numarası (Hane) 3’e kayıtlıdır. Aile kaydının 1. Sırada Çamlıcalı Hüseyin Kayıtlıdır. Doğum
yeri Çamlıca 1871 yılıdır. Babası Abdullah annesi ise Rukiye’dir. Vefat tarihi: 04/01/1924
27 Kışla köyü Hane no:11. Hane reisi: "Koca Hüseyin oğlu Veli"
28 Hane no:11 " Koca Hüseyin oğlu Veli"
29 Hacı Mustafa Babasının ilk adını kendi adının yanında kullanmaktadır.Babasının diğer adını aile soyadı olarak
almıştır.
30Hane no:39 "Hacı Keskin oğlu Mustafa"
31 Beydağ Kurudere köyü hane:23.
32 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri. Tarih ve kayıt numarası:1335-3/1527.
33 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri. Tarih ve kayıt numarası:1328-2/1657
34 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri. Tarih ve kayıt numarası: 1936-4/ 199
35 Hacı Mustafa Çakıcı Mehmet Efe'nin baş kızanıdır.
sıra Tarihi
1 Hacı Keskin oğlu Mustafa Ölü Hüseyin Ölü Fatma Ayasurat 1294 11/5/191636
2 Hüseyin Mustafa Hediye Ayasurat 1314 8/12/133337
3 Eşi Hediye Ölü Hüseyin Ölü Ümmühan Ayasurat 1297 29/12/196638
4 Eşi Hatice Hacı Ali Keziban Kayaköy 1300 12/6/196839
5 Hatice Mustafa Hediye Ayasurat 1321 evlenme
Çakıcı Mehmet Efe
36 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri. Tarih ve kayıt numarası:.1938-5 /486
37 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri. Tarih ve kayıt numarası:1333-2/7215
38 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri. Tarih ve kayıt numarası:1966-8/644
39 Ödemiş İlçe Nüfus Müdürlüğü ölüm vukuat defteri. Tarih ve kayıt numarası:1968-8/20
Gökdeli Çetesi (Fotoğraf altndaki yazı yanlıştır.)
|
|
|
